Mobbing Kavramının Türkçe Serüveni
Oktay Eser
İstanbul Kültür Üniversitesi
Kavram karmaşası, bilim dallarının üstüne çöken kara bir bulut
gibidir. 2005 yılından sonra Türkiye’de yaşanan bir karmaşa da
Mobbing kavramı üzerinde yaşanmaktadır. İşletmelerde yöneticiler ile
çalışanlar arasında çıkan kimi sorunların tanımlanmasında mobbing
kavramından artık söz edilmeye başlandı. Henüz ülkemizde pek
bilinmeyen, son yıllarda duymaya başladığımız bu kavram,
sorgulanıyor ve anlam evreni dolduruluyor. Bu bir geçiş evresi
görüntüsü vermektedir. Bu yazımda, kavramın kaynak dilde nasıl
anlaşıldığını, erek dilde bugün itibariyle geldiği noktayı
göstermeye çalışacak ve kimi önerilerde bulunacağım.
Mobbing Tanımı
Mobbing, Latince “mobile vulgus” sözcüğünden gelmektedir. Kararsız
kalabalık, şiddete yönelmiş topluluk gibi anlamlar taşımaktadır.
İngilizcede “mob” eylemi, bir yerde toplanmak, saldırmak, ve
rahatsız etmek demektir.
Mobbing kavramı, ilk olarak 1960’lı yıllarda Avusturyalı bilim adamı
Kondrad Lorenz tarafından hayvanların kendi aralarında veya sürü
dışı bir yabancıya karşı uyguladıkları taciz davranışını tanımlamak
için kullanılmıştır.
Sonraki yıllarda İsveç’li bilim adamı Dr. Peter Paul Heinmann okul
yaşantısında öğrenciler arasında görülen zorbalık ve taciz
olaylarını ele aldı. 1972 yılında İsveç’te Mobbing: Group Violence
among Children adlı kitabını yayınladı. Dr. Heinmann, çocuklar
arasında görülen zorbalık ve şiddet hareketlerinin önü alınamazsa
mobbing nedeniyle kurbanların ümitsizlik ve korku arkasından
intihara yönelebildiğini vurgulamıştı.
1980’li yıllarda Dr. Heinz Leymann, mobbing terimini iş hayatındaki
baskı, şiddet ve yıldırma hareketlerini tanımlamak için
kullanmıştır.
1960’lardan başlayarak günümüze kadar geçen süre içinde yukarıda adı
geçen çalışmalara başka çalışmalar da eklenmiş ve kaynak dilde
mobbing kavramının içi doldurulmuştur. Bir ülkenin en değerli
sermayesi olan insan kaynaklarına zarar veren ve bunun sonucunda da
birey, kurum, ve toplum düzeyinde hem sosyal, hem psikolojik hem de
ekonomik açıdan kayıplara neden olan mobbing kavramının iş dünyası
bağlamında Dr. Leymann tarafından yapılan tanımı şöyledir:
“Mobbing, duygusal bir saldırıdır. Bir veya
birkaç kişi tarafından diğer bir kişiye yönelik
olarak düşmanca ve ahlak dışı yöntemlerle
sistematik bir biçimde uygulanan psikolojik bir
terördür.(1976)”
Gelişmiş ülkelerde cinsel tacizin de önüne geçmiş olan mobbing,
çalışanların performanslarını ve dayanma güçlerini yok ederek onları
işten uzaklaşmaya veya ayrılmaya zorlamaktadır.
Batı dillerinde mobbing terimi yerine kullanılan ancak hiçbir
karşılığın tam olarak mobbing sözcüğü ile anlatılanı vermediği
aşağıdaki kullanımlarla karşılaşılmaktadır:
• Bullying
• Stalking
• Psycho-terror at workplace
• Emotional abuse
• Workplace syndrome
• Psychological abuse
Mobbing, batıda bir psikolojik saldırı olarak da adlandırılmaktadır.
Her saldırının kimi görünen kimi yüzeysel olarak anlaşılamayan
yaraları oluşur. Bu yaraların tedavi edilmesi gerekir. Farklı batı
dillerinde bu sözcüğün değişmeden aynen korunmasında tıp
literatüründe bir hastalık adı olarak görülmesinin de etkisi olduğu
konusunda hiç kuşku yoktur.
Mobbing Kavramının Erek Dil Serüveni
Erek dilde mobbing kavramı ortaya çıktığından beri çeşitli çalışmalar
yapılmıştır. Bunlar çeviri kitaplar yayınlamak yanında telif eserler
üretmek şeklinde de olmuştur. Erek okurun bu çalışmalar sayesinde
kavramdan haberdar olduğu ve sonraki yıllarda daha da bilinçlendiği
açıktır.
Farklı bilim adamı ve yazarlar, bu kavramın üzerinde anlaşılmış bir
karşılığının erek dilde olmamasından dolayı kendi karşılıklarını
ürettiğini ve çeviri kararları aldığını görmekteyiz. Farklı
yaklaşımlar, bilerek veya bilmeyerek, erek dilde çok sayıda
karşılığın ortaya çıkmasına neden olmuştur.
2000 yılından sonra basılmış Türkçe kitaplardaki kullanımları
inceleyerek yazarların bu çeviri sorununa yaklaşımlarını ve öneri
sözcüklerini betimlemek mümkün oldu.
Memory Center Nöropsikiyatri Merkezi yöneticisi Psikiyatr Nevzat
Tarhan, 2003 yılında yayınladığı “Psikolojik Savaş – Gri Propaganda”
adlı kitabında mobbing konusuna değindiği bölümde mobbing, fırça
atmak, kurban, mobbinge maruz kalanlar, mobbingzede gibi karşılıkları
kullanmıştır.
2003 yılında yayınlanan bir diğer kitap ise çeviri bir kitap olan
Davenport’un kitabı “Mobbing, Emotional Abuse in the American
Workplace” Sistem yayıncılıktan çıkmıştır. Osman Cem Önertay’ın
çevirisi ile yayınlanan kitabın erek dildeki adı “Mobbing – İşyerinde
Duygusal Taciz” olmuştur.
Mobbing üzerine ilk telif kitap 2005 yılında Timaş yayınları arasında
çıkan “Mobbing – İşyerinde Duygusal Saldırı ve Mücadele Yöntemleri”
ile Şaban Çobanoğlu’nun kitabıdır. Sayın Çobanoğlu’nun ayrıca mobbing
hakkında bilgilendirici internet sitesi de incelendiğinde mobbing
kavramının Türkçede kullanımını görmek mümkün olacaktır.
Çobanoğlu, kitabının başlığında kavramı korumuş ve kullanıldığı
bağlama yönelik “iş yerinde duygusal saldırı” şeklinde kısa bir
açıklama yapma gereğini duymuştur. Kitabının değişik bölümlerinde
mobbing sözcüğünü aynen kullanmış buna ek olarak ise Türkçe farklı
karşılıkları birbirini destekleyecek şekilde kullanmıştır: Duygusal
taciz, zorbalık, yıldırma, işyerinde duygusal saldırı, ve işyeri
sendromu. Metin içi kimi kullanımlarında mobbing(yıldırma) gibi önce
kaynak dil sözcüğü sonra parantez içinde erek dilde önerdiği
karşılığı vermektedir.
Mobbing uygulayan kişi için ise saldırgan, tacizci, duygusal
saldırgan, mobbing tacizcisi, zorba, ve mobbing uygulayan gibi
karşılıklara rastlanır. Mobbing saldırısına uğrayan kişi anlamında
ise mağdur, kurban, mobbing kurbanı/mağduru, ve duygusal saldıya
uğrayan ifadeleri vardır.
Mobbing kavramı ve Türkçe’de kullandığı karşılıklar üzerine
kendisiyle yaptığımız görüşmede Çobanoğlu, “Mobbing, bir hastalık
adıdır. Hastalık adları, çoğu dilde değiştirilmeden kullanılmıştır.
Ben, öğretmeyi amaçladım. Bir sözcüğü bir başkasıyla değiştirmek bir
devleti yıkıp yerine yenisini koymak gibi bir şeydir. Ayrıca bu
kitap, Türkiye’de mobbing üzerine yayınlanan ilk kitaptır. Okuyucuya
içinden bir beğeni oluşturabileceği farklı kullanımlarla seslenmek
istedim. Öncü olan bir kitapta böyle hareket etmek gereğini
hissettim” şeklinde kararlarını gerekçelendirdi.
İkinci kitap olarak 2006 yılında Beta yayınlarından çalışma psikoloğu
Pınar Tınaz’ın “İşyerinde Psikolojik Taciz(Mobbing)” adlı kitabı
yayınlandı. Sayın Tınaz, kitabının başlığını bir bağlam içinde Türkçe
vermeyi tercih etmiş bu kavramın İngilizce karşılığını parantez
içinde vererek okurlarını karşılaşacaklarını düşündüğü kavram
kargaşasına karşı yönlendirmiştir. Pınar Tınaz, çalışmasında
zorbalık, yıldırma, mobbing, mobbing yapmak, mobbing mağduru, mağdur,
ve mobbing’e uğrayan kişi gibi karşılıklara yer vermiştir.
İnternet, mobbing kavramının Türkçesi için çeşitli karşılıklarla dolu
görünüyor. Bunlardan bir kısmı aşağıda örnek olarak verilmiştir.
Mobbing, iş yerinde saldırı, ofis içi şiddet, örgütlerde yıldırma,
duygusal terör, yıldırmaya yönelik davranış, psikolojik şiddet,
yıldıran, mobbing uygulayan kişi, kurban, mağdur vs.
Kullanılan Türkçe karşılıklar sonunda 2007 yılı itibariyle gelinen
durum yukarıda belirtildiği gibidir.
Sonuç ve öneri
Toplumumuzda adı konulmamış da olsa yaşanan sıkıntı, değişik
şekillerde dile getirilmiştir. Birçok insan yaşadıklarına mobbing
diye bir isim verilmesiyle birlikte harekete geçmiş ve kendilerine
sunulan terimleri kullanmaya başlamışlardır. İş hayatındaki baskı,
şiddet ve yıldırma hareketlerini tanımlamak için kullanılan mobbing
teriminin erek dilde kullanımlarını iki temel düşüncenin
yönlendirdiğini söylemek mümkündür.
1- “Mobbing, bir hastalıktır” görüşü beraberinde kendi içinde
tutarlı karşılıkları getirmiştir: Bu görüş, mobbing, mobbing
uygulamak, mobbing mağduru, mobbingzede, mobbinge maruz
kalanlar, mobbing uygulayan kişi gibi içinde kaynak dil
terimini tutan ve buna Türkçe ek ve kelime ilaveleriyle anlamı
pekiştiren bir görüştür.
2- “Mobbing, psikolojik bir saldırıdır” görüşü de kendi
tutarlılığını sağlayacak ifadeleri bulmuştur. Zorbalık,
yıldırma, taciz, duygusal taciz, işyerinde duygusal saldırı,
saldırgan, tacizci, duygusal saldırgan, zorba, mağdur, kurban,
duygusal saldırıya uğrayan ifadeleri sıkça kullanılan
ifadelerdendir.
Benim düşüncem, mobbing kelimesi için bir karşılık belirlemeli ve
kullanmaya başlamalıyız. Böylece bu ifadelerin karmaşasından
kurtulmanın ilk adımlarını da atmış oluruz. Bu kavram için Türkçe bir
karşılık da mümkündür.
Mobbingi tanımlarken duygusal bir saldırı olduğunu belirten Dr.
Leymann, bu saldırının sistematik ve kasıtlı yapıldığını belirtmişti.
Mobbing kavramında iki taraf bulunmaktadır. Taraflardan biri,
diğerine karşı bir tutum içinde bulunmaktadır. Bu ilişkinin doğasına
işyeri bağlamında bakacak olursak, yönetici gelecek vadeden
çalışanına karşı bu baskıyı kurmaktadır. Her canlının elde ettiği
şeyi veya yeri dışardan gelecek sıkıntılara karşı koruma içgüdüsü
vardır. Yönetici, çalışanını kendini yerinden edecek biri olarak
görmeye başladığı andan itibaren kendini ve yerini koruma güdüsü ile
kararlar alacaktır. Mobbing, bence bir karar almadır ve bu canlının
insan olduğu göz önünde tutulduğunda verdiği kararların sorumluluğunu
da üstlenmelidir. Mobbing durumunda verilen kararlar etik olmamakta
ve baskı kararı alan yönetici kararlarının sorumluluğunu da yetkisini
kullanarak gizleyebilmektedir. Bu yüzden mobbing, ispatı zor bir
süreçtir. Birbirleriyle ilişkisiz gibi görünen, ancak bir araya
geldiklerinde tek bir durumu gösteren şikâyetler, bir sendromdur. O
yüzden işyeri sendromu gibi ifadeler de açıklayıcı görünmektedir.
Mobbing, dilbilgisi yönünden mob fiilinden türetilmiş bir isimdir.
Eylem, karşı tarafı baskı altına alarak uzaklaştırmayı ifade etmektedir.
Sonuç olarak, mobbing için Türkçe bir kelime olarak bu ifade ettiğim
özellikleri de içine alacak şekilde “Yıldırma” teriminin kullanılması
uygun görünmektedir. Dilsel açıdan fiilden türetilmiş bir kelime
olmasının yanında kendini tehdit altında gören yöneticinin baskı
kurarak çalışanını uzaklaştırma amacını da hissettirmektedir.
Konu: Mobbing Kavramının Türkçe Serüveni 
C.tesi Ekim 16, 2010 3:04 pm
